Luc Van de Ven: “We moeten het hebben over psychische problemen van ouderen”

In gesprek met ouderenpsycholoog Luc Van de Ven

Levenstevredenheid bij ouderen

Kan je inschatten hoe onze levenstevredenheid evolueert na de 65e verjaardag?

Luc Van de Ven: “Ik denk dat je de impact van het pensioen zeker niet mag onderschatten. Je verlaat de arbeidsmarkt en moet op zoek naar een nieuw evenwicht in je leven. Dat is een zoektocht die makkelijk een half jaar in beslag kan nemen. Maar na die eerste moeilijke periode herontdekken mensen vaak de meerwaarde van al die vrije tijd. Ze gaan creatief aan de slag of zetten zich in als vrijwilliger.

Luc Van de Ven: “Heel wat jongere ouderen vervullen bovendien ook een belangrijke sociaal-economische taak, en wel een heel bijzondere: ze vangen de kleinkinderen op. Op die manier leveren zij een grote bijdrage aan de maatschappij, ook al zijn ze zelf niet langer actief op de arbeidsmarkt. Die zaken maken dat de levenstevredenheid over het algemeen hoog is.”

Luc Van de Ven: “Wanneer mensen iets ouder worden, kan er sprake zijn van een omslag. Zo rond de leeftijd van 75 jaar nemen niet alleen de lichamelijke klachten toe, maar ook de verlieservaringen. Veel ouderen worden bijvoorbeeld geconfronteerd met het overlijden van hun partner. Anderen leven samen met een partner die ernstig ziek is. Dat is een onderschat probleem. Denk maar aan ouderen met een partner die dementie heeft. Dat heeft vanzelfsprekend een grote impact op de levenstevredenheid.”

“Jongeren praten makkelijker over hun gevoelens en kunnen beter aangeven dat het hen even niet gaat. Bij ouderen blijven depressieve gevoelens vaker verborgen.”

Luc Van de Ven, ouderenpsycholoog

Heb je er een idee van hoe de levenstevredenheid bij ouderen de voorbije decennia geëvolueerd is?

Luc Van de Ven: “Ik denk dat de toename van de levensverwachting en de toegenomen kwaliteit van leven een positieve invloed hebben. We hebben een aantal levensjaren in goede gezondheid gewonnen. Maar de factoren die een impact hebben op de levenstevredenheid blijven grotendeels gelijk. De tevredenheid over familiale contacten is bijvoorbeeld ontzettend belangrijk. Schiet ik goed op met mijn partner en mijn kinderen? Is er een tedere relatie met de kleinkinderen?”

Aard van psychische problemen bij ouderen

Hebben ouderen een hogere kans op psychische problemen?

Luc Van de Ven: “Uit onderzoek blijkt dat er geen grote toename is van ernstige psychische problemen met de leeftijd. Er is wel een grote groep 75- en 80-plussers die leeft met een milde depressie. Het gaat om 12 tot zelfs 15% van deze ouderen. Dit hangt onder meer samen met de toename van milde cognitieve beperkingen. Bij sommige ouderen is dit de voorbode van een dementieproces. In die gevallen kan er sprake zijn van verdriet en leed.”

Luc Van de Ven: “Vaker zijn die milde cognitieve beperkingen helemaal niet zo ernstig en gaat het om een normaal verschijnsel. De hersenen worden nu eenmaal ouder. Toch kan de weerslag op het psychisch welzijn groot zijn. Denk aan ouderen die niet langer voldoende alert zijn om veilig te kunnen autorijden, sommigen worden daar echt ongelukkig van. Een andere belangrijke oorzaak van psychische problemen bij ouderen is bemoeilijkte rouw na het overlijden van een dierbare. Er zijn ouderen die er niet in slagen om het leven terug op te nemen, ook niet na verloop van tijd.”

Worden deze milde depressies ook steeds correct gediagnosticeerd?

Luc Van de Ven: “Er is zowel sprake van onder- als overdiagnostisering. Aan de ene kant zijn er nog veel zorgverleners die ervan uitgaan dat een beetje depressiviteit nu eenmaal bij de leeftijd hoort en daardoor de manifestatie van een ernstige depressie over het hoofd zien. Aan de andere kant worden er soms ook uitgebreide behandelingen opgestart omdat een oudere eens aangegeven heeft dat het leven toch zo moeilijk is. In het algemeen is goede diagnostiek ongelofelijk belangrijk.”

Luc Van de Ven: “Jongeren praten makkelijker over hun gevoelens en kunnen beter aangeven dat het hen even niet gaat. Bij ouderen blijven psychische problemen vaker verborgen. Het idee dat spreken zilver is en zwijgen goud, is zeker nog niet verdwenen. Eerder dan makkelijk te herkennen depressieve symptomen is er vaak sprake van fysieke klachten, slaap- of eetstoornissen of een toename van het alcoholgebruik. De depressieve symptomen worden als het ware ondergesneeuwd door klachten van lichamelijke aard. Daar moeten we aandacht voor hebben.”

“Minder en minder schrijven huisartsen automatisch antidepressiva voor om depressie bij ouderen te behandelen.”

Luc Van de Ven, ouderenpsycholoog

Spelen huisartsen een belangrijke rol in die eerste diagnosestelling?

Luc Van de Ven: “Uiteraard. Op dat vlak is er sprake van een opmerkelijke evolutie. Zo’n 15 jaar geleden voerde de vereniging van Vlaamse huisartsen een onderzoek uit naar de gesprekken in de huisartsenpraktijk. Wat bleek, huisartsen spendeerden minder tijd aan de gesprekken met ouderen. Bovendien peilden ze zelf amper naar psychische problemen bij ouderen. En als een oudere persoon het onderwerp zelf ter sprake bracht, besteedde de huisarts hier niet veel aandacht aan, laat staan dat de oudere doorgestuurd werd naar een therapeut. Pas op, die huisartsen bedoelden dat niet slecht. Integendeel, ze hadden net een positieve motivatie. Ze gingen ervan uit dat ouderen hun hele leven hard gewerkt hadden en wilden hen nu niet meer belasten met een bezoek aan een zogenaamde ‘zielenknijper’.”

Luc Van de Ven: “Die tijd beginnen we gelukkig achter ons te laten. Minder en minder schrijven huisartsen quasi automatisch antidepressiva voor om psychische problemen bij ouderen te behandelen. Tegenwoordig sturen ze ouderen vaker door naar een psycholoog of een psychiater. Dat is echt een goede zaak. Antidepressiva hebben hun nut. Zeker bij de behandeling van een ernstige depressie is een evenwichtige combinatie van pillen en praten noodzakelijk. Maar bij mildere vormen van depressie, denk aan bemoeilijkte rouw, moet de eerste behandelmethode psychotherapie zijn. Antidepressiva worden dan zelfs beter vermeden omdat de inname ervan het verwerkingsproces kan bemoeilijken. We zijn er natuurlijk nog niet. Nog steeds worden antidepressiva iets te snel voorgeschreven, maar ik zie een positieve evolutie.”

“Als een partner, broer of goede vriend aangeeft dat een gesprek met een therapeut geen slecht idee zou zijn, heeft dat een ongelooflijke overtuigingskracht.”

Luc Van de Ven, ouderenpsycholoog

De stap zetten

Is het voor ouderen evident om die stap naar psychotherapie te zetten?

Luc Van de Ven: “Er is nog een weg af te leggen, maar dat is wel aan het beteren. In vergelijking met 50 jaar geleden is het voor een 70-plusser toch al iets makkelijker om te praten over gevoelens. 50 jaar geleden was het ook erg uitzonderlijk dat een oudere zelf een therapeut opbelde. Dat gebeurt nu toch ook al meer. Maar de aansporing van de huisarts blijft ontzettend belangrijk.”

Luc Van de Ven: “Ook voor vertrouwenspersonen is een belangrijke rol weggelegd. Als een partner, broer of goede vriend aangeeft dat een gesprek met een therapeut geen slecht idee zou zijn, heeft dat een ongelooflijke overtuigingskracht. Ik maak het ook wel mee dat een oudere in mijn praktijk zegt: “Sorry voor uw tijd, ik ben hier alleen maar omdat mijn kinderen erop aandrongen.” Dan kun je als psycholoog eens diep zuchten en je afvragen of de motivatie wel goed zit. Maar ik zie het positief, die persoon is al tot bij mij geraakt, nu kunnen we samen op weg gaan.”

Heeft de maatschappij voldoende aandacht voor het psychische problemen van ouderen?

Luc Van de Ven: “Ik heb de indruk dat de beeldvorming over ouderen soms overdreven positief is. Natuurlijk is het idee dat het leven stopt na je 65ste bijzonder destructief. Daar pleit ik zeker niet voor. Maar het omgekeerde kan ook mensen kwetsen. Het lijkt soms alsof alle 55- tot 70-jarigen intens gelukkig zijn. Ze zouden voldoende geld en vrije tijd hebben, ze kunnen gaan en staan waar ze willen, … Al te makkelijk vergeten we dat er in deze leeftijdsgroep ook lijden voorkomt zoals relationele problemen of depressie.”

Luc Van de Ven: Ik merk wel dat het bewustzijn over de psychische problemen van ouderen groeit. Je hoort en leest er toch steeds meer over. Maar hoewel het tij begint te keren, huppelt het nog een heel stuk achterop in vergelijking met de aandacht voor de psychische problemen van jongvolwassenen. Al wil ik niet klagen, ik zie evolutie. Bovendien krijg je nu een nieuwe generatie ouderen die op hun strepen durven staan. Er zijn bijvoorbeeld meer en meer verenigingen die het thema op de agenda plaatsen. Een goede zaak. Door het maatschappelijk aan te kaarten, wordt de stap naar hulpverlening een stuk laagdrempeliger voor individuele ouderen.”

“De coronacrisis legt opnieuw de nadruk op de medische zorg. We moeten erover waken dat het woon- en leefaspect niet in de verdrukking komt.”

Luc Van de Ven, ouderenpsycholoog

Kan de manier waarop ouderen in de samenleving benaderd worden een impact hebben op hun psychische problemen?

Luc Van de Ven: “Zeker en vast. Ik denk bijvoorbeeld aan de neiging van heel wat mensen, in het bijzonder hulpverleners, om ouderen te infantiliseren en te betuttelen. Op een hoge, zangerige toon tegen hen spreken, hun autonomie inperken, in hun plaats denken en handelen, … Dat zijn blijvende aandachtspunten. Ik ben blij om te zien dat heel wat jongere ouderen hiertegen durven revolteren.

Luc Van de Ven: “Ook het negatieve beeld van woonzorgcentra is nefast. Er leeft angst voor die verhuis naar het woonzorgcentrum, waardoor thuiszorg soms veel te lang wordt volgehouden. Het zou ouderen zeker helpen moesten we woonzorgcentra niet langer diaboliseren, maar net op een realistische, positieve manier voorstellen.”

Psychische hulp in de woonzorgcentra

Is de ouderenzorg voldoende afgestemd op de psychische problemen van ouderen?

Luc Van de Ven: “In het verleden hebben we begrippen als ‘homes’ en ‘rusthuizen’ verworpen. In de plaats gingen we voor woonzorgcentra waar de nadruk ligt op wonen en leven. Nu legt de coronacrisis opnieuw de nadruk op de medische zorg. We moeten erover waken dat het woon- en leefaspect niet in de verdrukking komt. Dat moet centraal blijven staan. Een belangrijk aspect ervan is het psychisch welzijn van de bewoners. Dat gaat onder meer om het betrekken van familie bij het leven in het woonzorgcentrum, het continu opleiden van personeelsleden, maar vooral over het ondersteunen van ouderen met psychische problemen of gedragsproblemen.”

Luc Van de Ven: “Ook in woonzorgcentra moet er psychologische begeleiding en psychotherapie voorzien worden voor bewoners die dat nodig hebben. Dat ontbreekt voorlopig nog. Er zijn amper klinisch ouderenpsychologen tewerkgesteld in onze woonzorgcentra. Nochtans zouden ze niet enkel ouderen psychologisch kunnen begeleiden, maar ook de teams kunnen coachen in het omgaan met ouderen.”

Moesten woonzorgcentra hier middelen voor vinden, staan er dan voldoende ouderenpsychologen klaar om die jobs in te vullen?

Luc Van de Ven: “Momenteel nog niet denk ik. Maar dat is in volle evolutie. De laatste jaren stijgt de vraag om stage te doen in de ouderenpsychiatrie. Dat zijn natuurlijk nog jonge mensen, die ook na hun stage nog veel moeten leren, maar ze zijn toch al een hele tijd ondergedompeld in de zorg voor ouderen met psychische problemen. Als je ouderen wil begeleiden heb je niet voldoende aan je diploma psychologie. Dat vraagt een specifieke bekwaamheid. Niet alleen zijn hun noden anders, ook het voorkomen van psychische problemen en de manier waarop je met hen in contact treedt verschilt.”

“Onderschat de veerkracht van
ouderen niet.”

Luc Van de Ven, ouderenpsycholoog

Durf het gesprek aangaan

Hoe kan je het gesprek over psychisch welzijn aangaan met ouderen?

Luc Van de Ven: “Als je zo’n gesprek wil aangaan, moet het in de eerste plaats klikken. Daar kun je niet onderuit. Daarnaast appreciëren ouderen het enorm als je geen thema’s uit de weg gaat. Het is ook belangrijk om rechtuit te zijn. Draai niet rond de pot en verkoop geen valse romantiek. Ik merk dat jonge mensen dat niet eenvoudig vinden, maar het loont echt. Als ouderen het gevoel hebben dat je durft zeggen wat je denkt, dan kun je heel eerlijke en diepgaande gesprekken voeren over hun psychische problemen en bezorgdheden.”

En hoe kunnen we psychische problemen bij ouderen proberen voorkomen?

Luc Van de Ven: “In de eerste plaats moet laagdrempelige psychosociale hulpverlening beschikbaar, bereikbaar en betaalbaar zijn. Daarnaast heeft de beeldvorming in de media een belangrijke invloed. Beide noten moeten klinken, het positieve en het negatieve. Ook het beperken van medicijn- en alcoholgebruik heeft een grote preventieve kracht. Ten slotte is het stimuleren van lichaamsbeweging essentieel. De invloed van beweging op het psychisch welzijn is enorm. Niet alleen staan je cognitieve functies er scherper door, er is ook een positieve invloed op stress- en angstgevoelens.”

Impact coronacrisis

Kan je inschatten of de coronacrisis voor een golf aan psychische problemen bij ouderen gaat zorgen?

Luc Van de Ven: “Dat is moeilijk te voorspellen. Er zijn ouderen die geconfronteerd worden met isolement. Maar we moeten die eenzaamheid bij ouderen ook niet overdrijven. Risicogroepen zijn ouderen die recent hun partner verloren of van wie de partner dementie heeft. Als bij deze groepen het contact met vertrouwenspersonen is weggevallen, dan heeft dat een bijzonder grote impact. Al mogen we de veerkracht van ouderen niet onderschatten. Het is natuurlijk niet plezant, de situatie is zelfs zeer storend, maar de veerkracht onder ouderen is ook enorm. Onderschat de oude rakkers niet. Ze zullen ook dit overleven.”

Luc Van de Ven is KOPLOPER van deze campagne. Koplopers of ambassadeurs zijn het gezicht van Kopzorgen Verdienen Zorg. Het zijn bekende Vlamingen die het taboe willen doorbreken. Omdat praten over kopzorgen loont. Omdat het psychisch welzijn van ouderen meer aandacht verdient.